بلخاب (Balkhab-district) یکی از ولسوالی های ولایت سرپل است که در جنوبی ترین قسمت آن ولایت قرار دارد. مرکز بلخاب، ترخوج نام دارد که متشکل از حدود ۱۰ قریه است.
ولسوالی بلخاب، در موقعیت جغرافیایی ۳۶۳۹ درجه شمالی و ۵۶ ۶۶ درجه شرقی یا به نوشته اتلس قریه های افغانستان در طول و عرض بلد ۳۰ و ۳۵ درجه شمالی و ۳۱ و ۶۶ درجه شرقی قرار دارد.
از شمال با آب‌کلان، سانچارک و ولسوالی کوهستانات سرپل، از جنوب با ولایت بامیان، از شرق با ولایت سمنگان و ولایت بلخ، از شمال شرق با ولایت بلخ و از سمت غرب با چراس کوهستانات و اسمیدان و کاشان همسایه است.
بیشتر بخوانید:
ط-البان در بلخاب گروه نظامی ویژه و یک پایگاه آموزش نظامی ایجاد می‌کند.
بلخاب با مرکز ولایت حدود ۱۵۰ کیلومتر فاصله دارد. فاصله بلخاب از مسیر مرکز ولایت سرپل، تا مزارشریف ۳۰۰ کیلومتر است. فاصله بلخاب تا مزارشریف از مسیر قم کوتل ۲۰۶ کیلومتر و از مسیر ولسوالی زاری بلخ ۲۳۶ کیلومتر است.
ولسوالی بلخاب قبلا یکی از علاقه‌داری های ولسوالی سانچارک ولایت جوزجان به شمار می رفت. این ولسوالی به علت دوری از مرکز و کوهستانی بودن، یکی از محروم ترین مناطق کشور است.
بلخاب حدود ۲۴۷۶ کیلومتر مربع وسعت و بر اساس آخرین سرشماری ها حدود ۷۰ تا ۱۰۰ هزار نفر جمعیت دارد که در حدود ۱۲۰ قریه کوچک و بزرگ زندگی می کنند.
بلخاب دارای ۷۲ شورای محلی است. بزرگترین قریه های بلخاب تلشقان در شرق، ترخوج در مرکز و پیغوله (بیغوله) در غرب بلخاب است.
بر اساس نوشته «اتلس قریه های افغانستان» منتشر شده در سال ۱۳۵۳ش.، بلخاب ۲۴۷۴ کیلومتر مربع مساحت دارد.
مجموع قریه های اصلی آن ۲۲ و قریه های فرعی آن ۷ مورد و جمعا ۲۹ قریه بوده است. ارتفاع مرکز بلخاب از دریا ۱۷۵۰ متر است (اتلس قریه های افغانستان ج ۲ ص ۹۴۲)
ولسوالی بلخاب (Balkhab-district)، از نظر اداری، ابتدا و تقريبا، در طول تاریخ تابع بلخ یا باکتریا، بخدی و بلهيكه بوده است. بعدها بلخ به حکومت اعلی تبدیل شد و جوزجان و سرپل بخشی از آن حکومت بودند.
در سال ۱۳۱۲ش. حکومت کلان شبرغان تحت اداره ولایت مزارشریف ایجاد شد که بلخاب بخشی از آن بود. سپس در سال ۱۳۴۳ش، تقسیمات جدید اعلان شد که بلخاب در این تقسیمات بخشی از ولایت شبرغان یا جوزجان محسوب می شد. این وضعیت تا بعد از کودتای ۱۳۵۷ش. ادامه یافت.
در زمان شورای اتفاق، بلخاب خودش یک ولایت بود. بعدا در زمان احزاب، بلخاب مرکز و مقر ولایتی جوزجان احزاب به حساب می آمد. در سال ۱۳۶۷ش حکومت وقت خلقی، جوزجان را به دو ولایت تبدیل کرد و بلخاب به عنوان ولسوالی در ولایت جدیدالتاسیس سرپل قرار گرفت.
تا قبل از آن بلخاب به عنوان یک علاقه داری بخشی از حکومت ولسوالی سانچارک به شمار می رفت. بعد از تشکیل حزب وحدت در سال ۱۳۶۸ش. بلخاب مقر ولایتی سرپل آن حزب بود.
با سقوط حکومت حزب خلق (نجيب الله در سال ۱۳۷۱ش. و تشکیل جنبش شمال، تقسیمات قبلی تایید و بلخاب ولسوالی باقی ماند (دولت آبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۹۰، ۸۹)
برگرفته از کتاب بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)- نوشتۀ حسین رهیاب بلخی
