بلخاب به عنوان یکی از کهن‌ترین مناطق مسکونی کشور دارای آثار تاریخی بی‌شماریست اما به دلیل دوری از مرکز، محرومیت و عدم توجه حکومت‌ها، منطقه هیچگاه مورد بررسی و تحقیق علمی قرار نگرفته است. به همین دلیل، مدارک، منابع، اسناد و نوشته معتبری در این زمینه وجود ندارد. آنچه وجود دارد بیشتر به صورت شفاهی نقل شده است. البته حفاری‌های غیر قانونی سال‌های اخیر بر مستند بودن مناطق تاریخی صحه گذاشته است. آثار تاریخی بلخاب بیشتر شامل قلعه‌ها، غارها، قبرستان‌ها، تپه‌ها و موارد دیگری است که در سراسر بلخاب گسترده است. بیشتر این آثار در طول تاریخ از بین رفته و چیز زیادی از آنها باقی نمانده است. برخی از این مناطق تحت عنوان قلعه‌های کافری شناخته می‌شود که در محل قلعه‌ها جز خرابه چیز دیگری وجود ندارد. آثار تاریخی موجود بلخاب مزارات، مدارس و برخی از قبور چون گور دختر پادشاه است. این موارد هنوز وجود دارد و برخی مورد توجه و احترام مردم است.
دره‌مزار یکی از مهم‌ترین مناطق باستانی بلخاب است. در منطقه کوشکک هم غاری است که عقاید خاصی در مورد آن وجود دارد. هوش هم غارهای متعددی دارد که مشهور است. در میرسید‌مراد هم غاری است که در بالای کوه قرار دارد و مردم برای یافتن «نیل» و «زَمَه» با طناب وارد آن می‌شوند. قلعه تاریخی قلعه‌گک شاخدار روی صخره‌های سنگ سیاه در ارتفاع 30 متری قرار گرفته است. قلعه‌های دهن‌ترپچ از آثار مهم تاریخی بلخاب است. آثار قلعه میانه تخشار، قلعه خوال‌سیاگک، قلعه سرخک تخشار. قلعه قلعه‌گک، کافر قلعه در مسیر سرک لرکرد به سرپل، دژبانی دهن مغزار که در ارتفاع 1000 متری قرار دارد، قلعه دوشینگی دهن شرد، قلعه کافری تگاب‌تخت، سغانه و قبرستان سقلر. سغانه و گورستان چند طبقه الکه، قلعه سه‌گانه تخشی، قلعه شونوس، قلعه ایل‌دراز، خوال حصارک، قلعه هزار قدوق پیغوله، قلعه کمر خوشحال، خوال چشمه گرم سرپل و موارد مشابه از جمله مناطق باستانی بلخاب است که متاسفانه اغلب آنها حفاری شده‌اند.
در بلخاب مناطق باستانی فراوانی وجود دارد و تا امروز آثار زیادی از آن مناطق به دست آمده است. در این منطقه کاوش‌های زیادی صورت گرفته و برخی از آثار به بیرون انتقال یافته است اما هیچگاه نتیجه تحقیقات مشخص نشده است. آثار باستانی به دست آمده از بلخاب به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره اول، شامل تحقیقاتی است که قبل از کودتای 7 ثور 1357ش. در منطقه صورت گرفته است. در این دوره که زمان و مکان آن مشخص نیست، آثاری به دست آمده و برای تحقیق به بیرون انتقال یافته است اما نتایج تحقیقات مشخص نیست. احتمال دارد که این آثار در مجموعه آثار باستانی شمال کشور چون آقکپروک، آی‌خانم و… قرار بگیرد. دوره دوم، شامل مواردی است که پس کودتای 7 ثور در برخی از مناطق به صورت غیرمجاز صورت گرفته است. بیش‌ترین حفاری غیرمجاز در این مرحله، متعلق به سال‌های 1370 تا 1377ش. شمسی است.
عاملین این حفاری‌ها، برخی از قومندانان مشهور منطقه، برخی از قاچاقچیان و سوداگران و عوامل مافیای آثار باستانی و گاهی مردم عادی بوده‌اند. معلومات بیشتری از این دوره وجود ندارد. آثار به دست آمده به صورت غیر قانونی و قاچاق از کشور خارج و بیشتر در پاکستان به فروش رفته است. طبیعی است امکان دست‌یابی به اطلاعات مفید از آثار کشف شده وجود ندارد. زیرا آثار قاچاق شده شناسنامه ندارد و مجهول است. زمان و مکان، خریدار و فروشنده مشخص نیست. اگر این آثار به موزه‌های معتبر بین‌المللی برسد، ممکن است کارشناسان آنان، با بررسی به نتایجی دست یابند اما از آنجا که محل دقیق آثار به دست آمده، مشخص نیست، احتمال دارد دانشمندان آن را به مناطق مشهور شمال کشور نسبت بدهند. از مناطق لرکرد، هوش و پروشان، شاخ‌دره، منطقه زو (که دارای کانال و آثار باستانی زیادی است)، الکه، گورد، پای میرسید‌مراد، دوشاخ، تگاب‌لوله، پیغوله، جرم، جه، گلورز، باجگاه و… آثار زیادی به دست آمده است. شرح بیشتر در جلد دوم خواهد آمد.
منبع: جلد اول کتاب بلخاب.
کانال بلخاب زیبا
@balkhabe_ziba
